ترموستات یخچال یا دماپای قطعه‌ای است که وظیفه کنترل و تنظیم دمای داخل یخچال را بر عهده دارد. زمانی که کمپرسور یخچال شروع به کار می‌کند، سیال مبرد در داخل اواپراتور شروع به گردش کرده، در نتیجه دمای درون یخچال کاهش می‌یابد. اما این کار تا چه زمانی باید صورت بگیرد؟ اینکه موتور یخچال تا چه زمانی کار کند و چه زمانی از کار بیافتد، دقیقاً کاری است که کنترلر آن را انجام می‌دهد. به زبان ساده این دستگاه‌ها قطعات مکانیکی‌ای هستند که وظیفه قطع و وصل جریان را در یخچال‌ها برعهده دارند و با این عمل دمای محفظه یخچال را تنظیم می‌کنند.
آشنایی با ترموستات یخچال
ترموستات یخچال که آن را با نام رله دما، دماپا یا کنترلر نیز می‌شناسند، قطعه‌ای مکانیکی است که پشت یخچال و نزدیک محفظه کمپرسور نصب می‌شود. این قطعه وظیفه دارد تا چگونگی عملکرد کمپرسور یا موتور یخچال را مدیریت نماید. دماپاها به صورت غیر مستقیم مسئول تنظیم دمای محفظه یخچال و ثابت نگه داشتن آن هستند و این کار را با روشن و خاموش کردن‌های پیاپی کمپرسور انجام می‌دهند. تمامی‌یخچال‌ها از یخچال‌های قدیمی گرفته تا سای‌بای‌سایدها و یخچال‌های صنعتی دارای سیستم تنظیم دما هستند.
زمانی که یخچال شروع به کار می‌کند، سیکل تبریدی یخچال به راه افتاده دمای محفظه را تا مقدار تعیین‌شده پایین می‌آورد. پس از اینکه دمای مدنظر حاصل شد، سیستم سرمایشی یخچال باید توانایی کنترل این دما را داشته باشد و دمای محفظه را پیوسته در همین مقدار تعیین شده نگه دارد. با هر بار باز و بسته شدن درب یخچال مقداری گرما وارد آن می‌شود. از طرفی دمای محیط نیز به هر ترتیب باعث بالا رفتن دمای محفظه داخلی می‌شود. در نتیجه در هرباری که دمای درون محفظه بالاتر از میزان تعیین شده بیاید، رله دما به کمپرسور دستور می‌دهد که مجدداً شروع به کار کند. زمانی که دمای مورد نظر دوباره حاصل شود، دماپا این بار فرمان به قطع جریان کمپرسور داده و چرخه سرمایشی را متوقف می‌کند. این تمام کاری است که کنترلر در یخچال‌ها انجام می‌دهد.
در یخچال‌های قدیمی‌تنظیم دمای یخچال به کمک پیچ تنظیم صورت می‌گرفت. اما امروزه برای تنظیم دمای تجهیرات فروشگاهی و برودتی از نمایشگرهای دیجیتال استفاده می‌شود.
آشنایی با انواع ترموستات‌های یخچال
آشنایی با ساز و کار دقیق دماپاها شاید خیلی لازم نباشد. اما دانستن برخی نکات درباره آن‌ها به شما کمک می‌کند تا در صورت خرابی ترموستات یخچال فریزر بتوانید خیلی زود متوجه عیب و ایراد آن شوید و نسبت به تعویض و یا تعمیر آن اقدام کنید. اساس کار کلی دماپاها، قطع و وصل جریان کمپرسور است. اما همین کار ساده را به روش‌های متفاوتی می‌توان انجام داد. به همین خاطر در طراحی آن‌ها از دستور العمل‌های مختلفی برای قطع و وصل جریان استفاده می‌شود. به طور کلی کنترلرهای امروزی به دو شکل دو قطبی یا الکتریکی طراحی می‌شوند. در ادامه توضیحاتی را درباره نحوه عملکرد هرکدام از انواع ترموستات‌های ارائه داده ایم.
دماپاهای دو قطبی
ساده ترین نوع از انواع ترموستات‌های امروزی، به دو قطبی مشهورند. در طراحی رله دمای دو قطبی از دو فلز رسانا با ضریب انبساطی متفاوت استفاده می‌شود. به طوری که این دو فلز به یکدیگر چسبیده، در تماس با دمای محفظه درونی یخچال قرار می‌گیرند. تفاوت ضریب انبساط این دو فلز سبب می‌شود تا در زمان تغییر دما یکی از این دو سریع‌تر واکنش نشان دهد و مثلاً با بالا رفتن دما دچار انبساط شود. که در نتیجه کلید دماپا وصل شده، کمپرسور شروع به کار می‌کند. با شروع به کار کمپرسور دوباره دمای محفظه یخچال پایین می‌آید و فلز کنترلر این بار دچار انقباض می‌شود. که نتیجه این انقباض نیز قطع شدن جریان کمپرسور خواهد بود.
کنترلرهای دیجیتالی یا الکتریکی
بیشتر ترموستات‌های امروزی از انواع دیجیتالی یا الکتریکی هستند. در این دماپاها از یک فلز نیمه هادی کمک گرفته می‌شود. فلزی که تحت تأثیر دماهای مختلف قدرت رسانایی متفاوتی داشته باشد. در کنار این فلز نیمه هادی از یک ریزپردازنده نیز در طراحی کنترلرهای دیجیتال کمک گرفته می‌شود. این ریزپردازنده وظیفه دارد تا رابطه دمایی بین فلز نیمه هادی و دمای داخلی محفظه را به اطلاع شما برساند. همچنین این ریزپردازنده به نوعی رابط الکتریکی ترموستات و کمپرسور نیز به شمار می‌رود. به طوری که با بالا رفتن دمای یخچال دست به مقایسه دمای تنظیم شده و دمای محفظه می‌کند و سپس به کمپرسور یخچال دستور می‌دهد که شروع به کار کند. با تثبیت شدن دما نیز یک بار دیگر این رله دما است که دستور قطع جریان را صادر می‌کند.
چرا خرابی رله دما را باید جدی گرفت؟
یکی از مهم ترین مشکلات و رایج ترین آن‌ها که ممکن است به مرور برای یخچال فریزر تان پیش بیاید، خرابی ترموستات آن است. اگر با خرابی ترموستات روبرو شوید، مهم ترین کاری که باید بکنید، تعمیر و یا تعویض آن است. برای مثال اگر ترموستات دچار مشکل شده و کمپرسور یخچال به صورت مستمر کار کند، در درجه اول باعث پایین آمدن بیش از اندازه دمای یخچال می‌شود. که این عمل روی کیفیت محصولات غذایی داخل یخچال تأثیر نامناسبی می‌گذارد. از طرفی در مدار قرار گرفتن موتور کمپرسور به صورت مستمر می‌تواند باعث خرابی این قطعه و سوختن موتور یخچال نیز بشود که در این صورت خسارت بیشتری را برای شما به بار خواهد آورد. نقطه مقابل این اتفاق هم زمانی است که کنترلر دچار مشکل شده باشد و کمپرسور کلاً به کار نیفتد. در این حالت نیز طبیعتاً باید خیلی زود به سراغ تعمیر رله دما بروید. زیرا با کار نکردن موتور یخچال، دمای آن بالا رفته و مواد داخلش فاسد می‌شود.
علائم خرابی ترموستات یخچال چیست؟
حال سؤال اینجاست که چطور بفهمیم ترموستات یخچال فریزر دچار اشکال شده و نیاز به تعمیر یا تعویض دارد. برای این کار کافی است بعضی از علائم را دنبال کنید. در زیر به برخی از این علائم خرابی اشاره کرده ایم :
اگر احساس می‌کنید دمای محفظه درونی یخچال، دمای مد نظرتان نیست و عمل سرمایش به درستی در یخچال صورت نمی‌گیرد، می‌توانید به عملکرد صحیح ترموستات یخچال نیز شک کنید. زیرا با از کار افتادن رله دما (یا عملکرد غیرصحیح آن) کمپرسور در مواقع لازم شروع به کار نکرده و دمای محفظه فریزر بالا می‌رود.
اگر احساس می‌کنید موتور یا کمپرسور یخچال زیاد کار می‌کند و به صورت مداوم از بخش کمپرسور صدا می‌شنوید، احتمالاً رله دما از کار افتاده است.
شنیدن صدایی شبیه به کلیک از یخچال به صورت پیاپی نیز یکی دیگر از نشانه‌های خرابی کنترلر است. زمانی که دماپا فرمان قطع و وصل جریان را به کمپرسور ارسال می‌کند، صدایی شبیه کلیک شنیده می‌شود. اگر دماپا به نحو صحیحی عمل نکند، این صدای کلیلک می‌تواند به صورت مداوم و پیاپی شنیده شود. بدون اینکه موتور یا کمپرسور شروع به کار کند.
اگر کمپرسور یخچال را لمس کرده اید و احساس می‌کنید دمای آن زیادی پایین است، به این معناست که کمپرسور مدتی است کار نکرده و احتمالاً جریان برق به آن نمی‌رسد. که باز می‌تواند یکی از علائم خرابی ترموستات باشد.
راه‌های محافظت از سلامتی ترموستات یخچال
طبیعتاً هر عملی که باعث بالا رفتن بی جهت محفظه درونی یخچال شود، می‌تواند روی عملکرد دماپا اثر بگذارد و به مرور آن را ضعیف کرده و موجب خرابی اش شود. برای مثال با رعایت موارد زیر می‌توانید به عملکرد بهتر رله دما و همچنین سایر قطعات آن کمک کنید :
از باز کردن بی مورد درب یخچال خودداری کنید. باز و بسته کردن درب یخچال باعث می‌شود به خاطر اختلاف دمای بیرون و درون آن، انتقال حرارت صورت بگیرد و دمای یخچال بالا برود. که در نتیجه ترموستات فریزر وارد عمل شده، دستور به روشن شدن کمپرسور می‌دهد.
دمای محیط اطراف روی دمای درون یخچال نیز تأثیر می‌گذارد. پس در فصل‌های سرما و گرما لازم است محدوده دمایی مشخصی برای یخچال در نظر بگیرید. بهتر است مکان قرارگیری یخچال دمای متعادلی داشته باشد. مثلاً کنار گاز یا فر اصلاً مکان خوبی برای قرار دادن یخچال‌ها نیست.
از گذاشتن غذای گرم در داخل یخچال جداً خودداری کنید. این عمل علاوه بر اینکه روی کیفیت مواد غذایی اثر می‌گذارد، باعث بالا رفتن دمای درون یخچال نیز می‌شود. که در نتیجه رله دما باید برای تنظیم دما دوباره وارد عمل گردد.
نحوه تعویض ترموستات یخچال
رله دما از قطعات مهم یخچال‌های معمولی، ساید بای ساید یا یخچال صنعتی است. این قطعه ساختمان پیچیده‌ای ندارد اما از بخش‌های متفاوتی ساخته شده است که همین موضوع مسئله تعمیر آن‌ها را سخت تر می‌کند. به همین خاطر بهتر است برای تعویض ترموستات یخچال یا تعمیر آن از یک تعمیرکار متخصص کمک بگیرد. تعویض نکردن به موقع ترموستات یخچال می‌تواند باعث صدمه دیدن کمپرسور یخچال، اواپراتور و حتی سوختن موتور آن شود. به علاوه که اگر به موقع خرابی ترموستات را تشخیص ندهید و اقدام به تعویضش نکنید، مواد غذایی موجود در یخچال نیز از سرما یا گرمای بیش از اندازه دچار خرابی وی فساد می‌شوند.
ترموستات یخچال فریزر قطعه‌ای است که جهت تنظیم دمای درونی آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. دماپا در حقیقت یک دستگاه رله دما است که به کمپرسور یخچال وصل شده، دستور قطع و وصل جریان را به کمپرسور ارسال می‌کند. نحوه عملکرد این دستگاه‌ها بر مبنای انتقال حرارت و سیستم انبساط و انقباض گاز آن است. زمانی که دمای یخچال را روی عدد مشخصی تنظیم می‌کنید، دماپا این وظیفه را دارد که دمای یخچال را روی این عدد ثابت نگه دارد. رله‌های امروزی اغلب از نوع دیجیتالی یا همان الکتریکی هستند. اگرچه از کنترلرهای دو قطبی نیز همچنان استفاده می‌شود.
در صورت خرابی دماپا لازم است خیلی زود اقدام به تعویض و یا تعمیر آن بکنید. زیرا خرابی ترموستات می‌توان روی عملکرد موتور یخچال و سایر قطعات آن تأثیر گذاشته و خسارت‌های بیشتری را به بار بیاورد. برای مطلع شدن از سلامت رله دما باید علائم کارکردی یخچال مثل دمای درون محفظه یا میزان سر و صدای آن را چک کنید.